Geçen haftaki yazıda bahsedildiği üzere Evliya Çelebi’nin ünlü seyahatnamesinde Siirt’in adlarından biri, “Dar-ı Said yani Bahtiyar Belde/Şehir” olarak geçmiştir. Aslında bu isim seyahatnamedeki Siirt bölümünün başlığını da oluşturmuştur. Bu doğrultuda başlığın orijinal halini vermek gerekirse:
“Sitayiş-i Vilayet-i Güzide-i Kürdistan Dar-ı Said”, yani “Kürdistan’ın Güzide Vilayeti Olan Bahtiyar Şehir’in Övülmesi” şeklinde bir ifadedir. Evliya Çelebi 10 ciltlik kitabının 5. cildinin ilk sayfalarında yukarıdaki girişi yaparak Siirt bölümünü anlatmaya koyulmuştur.
Seyahatnameye göre1656 yılında Musul’dan Siirt’e gelen, Şirvan (Küfre)üzerinden de Van’a geçen Evliya Çelebi ilk olarak Siirt tarihinden bahis açmış ve eski tarihçileri kaynak göstererek Siirt’in kadim bir belde olarak İran Şahı Yezdicerd tarafından kurulduğunu nakletmiştir. Hz. Ömer evlatlarından olan Abdullah tarafından Yezidilerin elinden alınmasıyla da İslamlaştığını ifade etmiştir. (Fakat Evliya Çelebi’nin kaydettiği bu bilgiler mevcut tarihi verilerle tam anlamıyla paralellik göstermez.)
Siirt’e neden Dar-ı Said dendiğinin sebebini ise: “Arapça’da Dar-ı Said derler, zira Kayser (Bizans) kefereleri zamanında bu diyarda büyük cengler olup nice gaziler said ve şehit olmuşlardır.” şeklinde bir izahla açıklamıştır. Bu bilgilendirmeden sonra Siirt’te konuşulan diller hususuna geçmiş ve şunları aktarmıştır:
“Gerçi Kürdistan’dır amma cümle halkı lisan-ı Arabi tekellüm ederler amma Kürdi ve Türkemeni ve lisan-ı Ermeni dahi bilirler.” (Evliya Çelebi’nin hem Siirt hem de bölge üzerine kullandığı “Kürdistan” tabiri siyasi bir manadan öte kültürel bir anlam taşımaktadır. Zira Osmanlı’nın Kürdistan Eyaleti bu dönemde tesis edilmemiştir.) Bu minvalde Evliya Çelebi burada Siirt’in her ne kadar Kürt bölgesinde olsa da bütün halkının Arapça konuştuğunu ama bölge dillerini de bildiklerini kaydetmiştir. Nitekim Siirt’in yakın zamana dek Müslim ve Gayrimüslim (Süryani, Keldani, Ermeni…) nüfusunun tamamının Arapça konuştuğuna yönelik kaynaklar mevcuttur. Ancak günümüzle benzeşmeyen durum bu cümleden biraz sonra sarf edilen “mezahib-i erbaa müftileri vardır/dört mezhep müftüleri vardır.” ifadesidir. Bu ifade bugünkü bilgilerle pek bağdaşmamaktadır zira Siirtli Müslümanlar, yakın tarih boyunca genel olarak hep Şafi mezhebine mensup olarak bilinmişlerdir.
Bu bahislerden sonra şehrin zeminini anlatmaya geçen Evliya Çelebi, şehri “cennet bağları içinde Rıdvan Bağı gibi bir İrem şehri” olarak tarif etmiştir. Şehirde ahşap binaların çok nadir bulunduğunu bunun yerine kargir yapılı (muhtemelen buradaki kasıt cas evlerdir) mamur ve süslü evlerin varlığından bahsetmiştir. Aynı şekilde Siirt Beyi’nin evini de bu bağlamda anlatarak övmüştür. Bunlardan sonra “Saraylarının Şekli, Camilerinin Anlatılması, Tüccar Hanları, Eşraf ve Ayanları, Şairleri, Usta Bilginleri, Rahip Kiliseleri, Bağlarının Sayısı…” gibi onlarca isimli bap açmış fakat bunların hiçbirinin içini doldurmamıştır. (Seyahatleri boyunca gördüğü her şeyi kaleme almaya çalışan Evliya Çelebi’nin Siirt üzerine bu kadar bahsi neden boş geçtiği kesin olarak bilinmemektedir.)
Son olarak Siirt şehri seyahatini, Siirt Beyi’nden hediye, bağış ve yoldaşlar alıp Van Eyaleti’ne yönelerek bitirdiğini yazmıştır.
Yukarıdaki bilgilere binaen, Evliya Çelebi’nin Siirt’i genel olarak beğenip methettiği yorumu net bir şekilde yapılabilir. Öte yandan seyahatnamedeki Siirt tarihi üzerine bu değerli malumatlar, şu ana dek “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Siirt” gibi bir başlıkla hiçbir akademik metne konu olmamıştır. Bu sebeple kısa bir özet sayılan bu yazının konuyla ilgili muhtelif metinlere kapı aralaması temennisinde bulunmaktayız. Ayrıca Evliya Çelebi döneminde Siirt’in Diyarbakır Eyaleti’ne bağlı olması hasebiyle deM. V. Bruinessen ve Hendrik Boeschoten tarafından hazırlanan “Evliya Çelebi Diyarbekir’de” adlı kapsamlı kitabı ilgililerin bilgisine sunmaktayız….
