UNESCO tarafından kaybolmaya yüz tutmuş diller arasında gösterilen Zazaca, genç kuşaklar arasında hızla unutuluyor. Diyarbakırlı gazeteci Enver Yılmaz, tamamı Zazaca içerik sunan ilk dijital medya platformu Zazaki News ile bu gidişata karşı duruyor.
Zazaca, Türkiye’nin doğusunda yaşayan geniş bir topluluk tarafından konuşulan bir dil. Bu dil, Türkiye’nin doğusu dışında Avrupa’nın pek çok ülkesinde de konuşuluyor. Zazaca, UNESCO’nun 2008’de yayınladığı rapora göre, Türkiye’de kaybolmaya yüz tutmuş 18 dil arasında yer alıyor.
Sosyal-Siyasal Alan Araştırmaları Merkezi’nin 22 ilde 1285 katılımcıyla gerçekleştirdiği kapsamlı araştırmaya göre, Türkiye’de Kürtçe ve Zazaca konuşma oranı büyük ölçüde azalıyor. Genç kuşaklar arasında ana dile yönelim hızla düşerken, her 4 çocuktan 3’ünün evde Türkçe konuştuğu gözlemleniyor.
Türkiye’de son yüz yıldır uygulanan tek dil politikası, şehirleşmenin hızlanması, eğitimin yalnızca Türkçe verilmesi ve Zazaca yayınların neredeyse tamamen yok oluşu, bu dilin konuşulmasında ciddi bir gerilemeye yol açıyor.
Dilin kaybolmaya yüz tutmuş olması sahiplenme duygusunu geliştiriyor. Yaklaşık 15 yıldır gazetecilik yapan ve Diyarbakırlı bir Zaza olan Enver Yılmaz da Zazaca haberler ve podcastler üreterek diline sahip çıkıyor ve yayınlaştırıyor. “Ben gazetecilik hayatıma kendi anadilimle başladım. Bugüne kadar da kendi anadilimde gazetecilik yapmaya çalışıyorum” diyen Yılmaz’a, Zazaki News’in hikâyesini sorduk.
“Bu Yok Oluşun Karşısında Durmak İstiyorum”
Zazaca yayınlara karşı yaşanan baskılardan söz eden Yılmaz, şunları söylüyor:
“Beni gazeteciliğe yönelten asıl neden, bu yok oluşun karşısında durma isteğim oldu. 2010 yılından bu yana Zazaca içerikler üretiyorum. Ancak 2016 yılında ilan edilen OHAL sürecinde Zazaca yayın yapan televizyon kanalımız kapatıldı. Ardından pandemiyle birlikte özel sektörde çalışmak zorunda kaldım. Bu süreçte, Zazaca içeriklerin neredeyse tamamen ortadan kalktığını ve dili konuşan insan sayısının azaldığını gözlemledim.”
Zazaca yayınların gerektiği değeri görmediğini aktaran Vate Yayınları Kurucusu Deniz Gündüz, “Kürt siyasal hareketi Kurmanccaya gösterdiği özeni maalesef Zazacaya göstermemekte. Bu hareketin bünyesinde birçok Kurmancca televizyon, gazete, yayın ve tiyatro olduğu halde Zazaca hemen hemen yok denecek derecede. Zazaların bu harekete katılım oranları göz önünde tutulursa eşit olmayan bir tutumun varlığı hemen göze çarpar. Bu konuda son yıllarda bir farkındalık oluşmakta ancak birçok Kurmancca televizyon olmasına rağmen hâlâ Zazaca bir televizyon yok” diyor.
“Keşke Zazaca Bir Dil Değil de Bir İnsan Olsaydı da Konuşabilseydi…”
Zazacanın görmezden gelindiğini belirten Yılmaz, “Devlet, bugüne kadar Zazacayı sürekli görmezden geldi. Masum edebiyat ve yayıncılık faaliyetleri dahi zaman zaman ‘terör’ faaliyeti gibi yaftalandı. Bazen içimden geçiyor, keşke Zazaca bir dil değil de bir insan olsaydı da konuşabilseydi… Çünkü bu dili konuşan insanlar çok kötü muamelelere maruz kaldı” diyor.
“Hâlâ Yok Olma Tehlikesiyle Karşı Karşıya”
Kırılan asimilasyon politikalarına rağmen dilin hâlâ yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olduğunu ifade eden Yılmaz, “Yine de uzun ve zorlu mücadelelerin ardından bu asimilasyon politikaları kısmen kırıldı. Zazalar dili terk etmedi ve Avrupa’dan esen demokrasi rüzgârı Türkiye üzerinde de dönüştürücü bir etki yarattı. Fakat tüm bu gelişmelere rağmen Zazaca hâlâ yok olma tehlikesiyle karşı karşıya” ifadelerini kullanıyor.
Zazaca’nın karşılaştığı asimilasyon politikasıyla ilgili Deniz Gündüz de şunları söyledi:
“Zazaları yaşadıkları sorunlar konusunda dil meselesi üzerinden bir ayrıma tabi tutabiliriz. Türkiye’deki Kürtler Kurmancca ve Zazaca konuşanlar olarak ikiye ayrılıyor. Asimilasyon politikalarından geçmişten bugüne her ikisi de nasibini aldı ancak Zazacayı özel kılan durum, Zazacanın bir tek Türkiye’de konuşuluyor olması ve ayrıca Zazaca konuşulan bölgelerin Türkçe konuşan bölgelerle sınırdaş olmasıdır. Dolayısıyla Zazaca asimilasyon politikalarından daha çok etkilenmiştir. Türkiye’de Kurmancca erise de Suriye’de, Ermenistan’da, Irak ve İran’da yaşayabiliyor ancak Zazaca yok olma tehlikesiyle karşı karşıya.”
“Tanınmayan Dil”
Zazacanın dezavantajlı bir konumda olduğuna değinen Yılmaz, “Devletin herhangi bir yapısal desteği yok. Örneğin Basın İlan Kurumu, Zazaki News dahil hiçbir Kürtçe yayına finansal destek sunmuyor. Bu konuda adımlar attık. Ancak Google’ın tekelleşmiş yapısı, dezavantajlı diller için ciddi bir engel oluşturuyor. Google News başvurumuz reddedildi. Reklam başvurularımız da ‘tanınmayan dil’ gerekçesiyle geri çevrildi. Google’ın kazancı esas alan politikalarıyla baş etmek çok zor. Artık bu alanda enerji harcamıyoruz. Eğitim sisteminde Zazaca hâlâ öğretim dili değil. Pazarda bu dili konuşanlar konuşmaktan vazgeçti. Şehirlerde Türkçe öğrenen çocuklar, köylere gidip yaşlılarımızı dahi asimile etti. Bu gidişle 40–50 yıl içinde Zazaca yok olabilir” diyor.
“Kürtçe Artık Kürtler Arasında Dahi Prestiji En Düşük Dildir”
Dilin otoasimilasyona uğradığını aktaran Deniz Gündüz ise, “Zazaca dezavantajlı bir durumda. Ayrıca buna dezavantaj mı denir bilmiyorum. Sonuçta bir asır boyunca devlet gibi güçlü bir organizasyonun yok etmeye çalıştığı bir dilden bahsediyoruz. Dezavantajdan çok dil kırımı gibi terimler Kürtçenin durumunu daha iyi açıklar bence. Kürtçeye yönelik kırım politikalarının günümüzde vardığı aşama dehşet vericidir. Kürtçe artık Kürtler arasında dahi prestiji en düşük dildir. Bu noktada bir otoasimilasyon aşamasından bahsedebiliriz. Evet bir Kürt uyanışı var, varlık mücadelesi ve inşası var ama ne yazık ki tüm bu süreçler Kürt siyasal eliti tarafından Türkçe olarak yürütülmekte. Bu siyasal elit Kürtlerin geleceğini tayin etmekte ve Kürt modernizasyonu konusunda önemli gelişmelere imza atmakta ancak tüm bu işleri Türkçe olarak yapmaktadır. İlkokuldan üniversiteye Kürtçe eğitiminin konuşulduğu bu günlerde, asıl mücadele dışa karşı yani devlete karşı değil, içeriye karşı yani Kürt halkının otoasimilasyon sürecine giren kesimleriyle olacağını düşünüyorum” diyor.
Medyayla Zazacaya nefes olmak
Zazaca yayınların çok az olduğunu da belirten Yılmaz, Zazaca açısından 2000’li yılların edebiyat açısından altın dönem olduğunu, ancak bugün ciddi bir duraklama yaşandığını söylüyor. 2024 yılında sadece 10 kitap yayımlandığı bilgisini aktaran Yılmaz, “Zazaki News olarak yayımlanan her kitabı, dergiyi ve edebi çalışmayı takip ediyor; haberleştiriyor ve tanıtımına destek oluyoruz.” diyor.
Zazacanın yok olması tehdidini her geçen gün daha yakıcı olarak hissetmesi, Enver Yılmaz’ı medya yoluyla Zazacayı canlandırma çabasına yöneltmiş.
Zazaki News’in kuruluşu ve büyümesi: NewsLab Türkiye Süreci
Yılmaz, daha önce ana gövdesi Türkçe ve Kurmancca olan kuruluşlarda Zazaca içerikler üretti. Yılmaz, 2023 yılında NewsLab Türkiye’nin Kuluçka programına katılarak ara yüzü ve içeriklerin tamamının Zazaca olduğu Zazaki News’i kurdu.
İçeriklerin tamamının Zazaca olduğu bir mecra kurmanın daha etkili olacağı düşüncesiyle hareket ettiğini söyleyen Yılmaz, 2023 yılında NewsLab Türkiye’nin Kuluçka programına katıldığı süreci anlatıyor:
“Bir hafta İstanbul’da eğitim aldım. Buradaki amacım arayüzü tamamen Zazaca olan web sitesi kurmaktı. Dijital medyayı biraz daha öğrenmek gerekiyordu. Yeni nesil gazetecilik dediğimiz pozisyonda bu işi yapmak gerekiyordu. O açıdan kuluçka programının bize çok ciddi katkıları oldu.”
“İlk ve Tek…”
Yılmaz, “Arayüzü Zazaca olan günlük haber, podcast, video haber içerikleri üreten ilk ve tek Zazaca platformu kurduk” diyor.
Merkezi Diyarbakır olan Zazaki News, haber, video haber ve podcast içerikleri yayınlıyor. Kuruluş, web sitesinin yanı sıra Instagram, Facebook, X, YouTube, TikTok ve Spotify ile 10 binlik bir kitleye ulaşıyor.
Yılmaz, Zazaki News’in içerik üretme süreçlerinden ise şöyle bahsetti:
“İçeriklerimiz; rutin ve özel haberler, podcastler, videolar, ders materyalleri ve multimedya içeriklerinden oluşuyor. Günlük olarak 4 rutin, 1 özel yazılı haber hazırlıyoruz. Her gün bir Zazaca atasözü sosyal medya hesaplarımızdan paylaşılıyor. Haftada iki köşe yazısı yayınlıyoruz. 10 yazarımız bize düzenli olarak içerik sağlıyor. Son 6 ayda; 500 yazılı haber, 35 podcast, 45 Zazaca atasözü, 7 video haber, 25 doğrudan yazarlardan gelen makale, 40 serbest makale, 14 biyografi içeriği yayımladık. Biyografi içerikleri son dönemde başlattığımız yeni bir seri. Bu alanda da dijital arşiv oluşturuyoruz. İçeriklerimizde Kürtçe alfabe, Bedixanî alfabesini kullanıyoruz. Vate Grubu’nun 1996’dan beri Zazaca üzerine yaptığı çalışmaları esas alıyoruz. Sözlük ve yazım kuralları olarak onları kullanıyoruz.”
Zazaki News, Zazaca içerik üretenlerin buluşma noktası oluyor. Kuruluş, aynı zamanda interaktif bir yol izliyor. Zazaca şarkı, şiir ve hikâyeler “Bu ses sizin sesinizdir” sözüyle podcastlerde yer alıyor. Haftalık yayınlanan podcastler, özellikle okuryazar olmayan kitle tarafından büyük ilgi görüyor.
Zazaki News, bağımsız içerik üreticilerin de çalışmalarına yer veriyor. Yılmaz, o süreci de şöyle anlatıyor:
“Son çalışmamızdan örnek vermek isterim: 15 Mayıs Kürtçe Dil Bayramı kapsamında; akademisyen, eğitimci, yazar, avukat ve farklı mesleklerden 20 kişiyle iletişime geçtik. Bu destekçilerimiz, bizlere 2 dakikalık ses kayıtları gönderdi. Her birini ayrı ayrı tüm platformlarımızda yayınladık. İçeriklerimiz toplamda 150 bin kişiye ulaştı. Bu çalışma, benim için en keyifli olanlardan biriydi. Teknik kurgu ve yayın kısmını biz üstlendik ama onların sesi tüm topluluğumuza ulaştı.”
Zazaki News’in gönüllülerden aldığı destekle güç kazandığından bahseden Yılmaz, “Tüm işlerle günlük olarak bizzat ilgileniyorum. Ancak gönüllü destekçilerimiz sayesinde bu yükü paylaşıyoruz. Özellikle sosyal medya yönetimi ve çeviri haberlerde büyük katkı sağlıyorlar. Bu ekip, artık Zazaki News’in ayrılmaz bir parçası haline geldi. Zazacayı ve Zazaları ilgilendiren, topluluğumuza seslenen her konuda yayın yapıyoruz. Yayın politikamızda cinsiyet eşitliğine büyük önem veriyor, hak odaklı, demokrasiye ve insan haklarına saygılı bir yayıncılık yürütüyoruz” diyor.
“Zazaki News Önemli Bir İhtiyaca Cevap Vermekte”
Deniz Gündüz, Zazaki News’ın çalışmalarıyla ilgili ise şunları söylüyor:
“Böyle karanlık bir tablo karşısında verilen her tür mücadele, çıkarılan her bir yayın çok değerlidir. Zazaki News internet üzerinden yayın yaparak önemli bir ihtiyaca cevap vermekte, günlük haberlerle Zazacayı aktüel yaşamın içine sokmakta. Zazacanın canlı kalması, gelişmesi, modernize ve standardize olması konusunda önemli bir işlevi yerine getirmektedir.”
“Ekonomik Problemleri Aşmak için Girişimlerde Bulunduk”
Zazaki News, kurulduktan sonra alternatif birçok haber kuruluşu gibi ekonomik problemler yaşadı. Bu problemleri aşmak için girişimlerde bulunduklarını belirten Yılmaz, “Reklam, kitlesel fonlama gibi birçok ekonomik model üzerine çalıştık” diyor.
Avrupa Birliği Demokrasi Vakfı’nın (EED) kaybolan diller, dezavantajlı gruplar ve toplumsal cinsiyet eşitliği gibi konularda destek veriyor olması Zazaki News’e ilham oluyor.
Bu nedenle Avrupa Birliği projelerinin ilgilerini çektiğini belirten Yılmaz, NewsLab Türkiye’nin mentörlüğüyle Avrupa Birliği Demokrasi Vakfı’na (EED) başvurduklarını ve aldıkları bir yıllık destekle yayınlarını sürdürdüklerini söylüyor.
Kuruluş, Avrupa Birliği Demokrasi Vakfı’ndan (EED) bir yıl için 25 bin Euro destek aldı. Bütçenin 6 bin Euro’su bağımsız gazetecilere video haber ve podcast için telif ücreti olarak ödüyor. Bütçenin diğer kısmı ise kuruluşun temel giderlerini karşılıyor.
Yılmaz: “Son iki yılda geniş bir gönüllü ve telifli içerik üretici ağı oluşturduk. Bugüne kadar EED desteğiyle toplamda 6 bin Euro tutarında telif dağıttık. Bu bağ, maddiyattan çok daha değerli. İçerik üreticileriyle aramızda çok güçlü bir gönül bağı oluştu.”
Ekonomik sürdürülebilirliğe de değinen Yılmaz, şunları söylüyor:
“Artık takipçilerimizin de bu mücadeleye omuz vermesi gerekiyor. Gelir kaynaklarımızı çeşitlendirme aşamasındayız. Yaptığımız iş kutsal bir görev gibi. Vizyonumuz ve yarattığımız etki, desteklenmeyi fazlasıyla hak ediyor. Avrupa Birliği fonlarıyla kapasitemizi sürekli geliştiriyoruz. Ancak bu destekler bir gün sona ererse, öncesinden finansal hazırlık yapmamız gerektiğinin farkındayız. Zazaca içerik üretimini sürdürülebilir kılmak için yapısal adımlar atıyoruz. Hem içerik kalitesini hem de erişimimizi artırmak istiyoruz. Topluluğumuzla daha yakın bağlar kurmaya devam edeceğiz.”
“Zazacayı Sahiplenen Her Kesime Eşit Mesafede”
Yılmaz, Zazacayı sahiplenen her kesime eşit mesafede olduklarını şöyle anlatıyor:
“Politik gündemleri takip ediyoruz ama bunu takip ederken önceliğimiz Zazacaya değer veren, Zazacayı sahiplenen kesimlere, partilere, edebiyat çevrelerinin hepsine eşit bir şekilde sahip çıkıyoruz.”
“Zazacada Standart Eksikliğinin Sancılarını Yaşıyoruz”
Zazaca’nın siyasi statüsü nedeniyle oluşan dezavantajlardan bahseden Yılmaz, “Zazaca, eğitim dili değil. Türkiye’de insanlar sözlü bir şekilde bugüne kadar dillerini yaşattılar. Öbür diller siyasi statülerinden dolayı, eğitim görmelerinden dolayı bir standart dil oluşturabilmişler ama Zazacada biz daha bunun sancılarını yaşıyoruz” diyor.
Geri Dönüşler
Yılmaz: “Birçok insan bize yaptıkları geri dönüşlerde ‘Biz unutulmaya yüz tutmuş dilimizi sizin sayenizde günlük içerikler tüketerek öğreniyoruz’ diyor. Yorumlarımız genellikle Zazaca yapılıyor. Hatta şaka yollu şöyle diyoruz: ‘Kavga bile edeceksek Zazaca edelim!’ Sosyal medyada içeriklerimize yoğun geri dönüş alıyoruz. Takipçilerimiz sıkça Zazaca öğrenmek için bizden materyal talep ediyor.” diye aktarıyor.
“Kendi mesleğimin dışında yaptığım işleri bırakıp bütün enerjimi Zazaca çalışmalara verdim” diyen Yılmaz, “Ben bile bazen bir yıl içerisinde bu noktaya geldiğimize inanamıyorum” cümlelerini kullanıyor.
Türkiye’de varlığını sürdüren dillerden Ubıhça 1992 yılında konuşan son kişinin yaşamını yitirmesiyle ölü dil haline gelmişti. Sadece Zazaca değil Abhazca, Adigece, Lazca, Pontus Yunancası, Ladino gibi diller de yakın gelecekte aynı kaderi paylaşma tehdidi yaşıyor. Yaşadığı tüm zorluklara ve sınırlılıklara rağmen Zazaki News, yeni medyanın kaybolmaya yüz tutmuş dilin yeniden nefes almasına katkı sağlayabileceğini gösteren ilham verici bir örnek olarak karşımızda duruyor.
